Το πεπρωμένο του ανθρώπου…

Σαν πεπρωμένο εννοείται το καθορισμένο...

από τη μοίρα, το προδιαγεγραμμένο, που κατευθύνει, απαρέγκλιτα, τον ανθρώπινο βίο, χωρίς ο άνθρωπος να είναι σε θέση να αντιδράσει σε ό,τι η μοίρα του επιτάσσει για το μέλλον και την εξέλιξη του. Ο όρος πεπρωμένο προέρχεται από το πέπρωται, που κατά κυριολεξία, σημαίνει: αυτό που έχει καθοριστεί από τη μοίρα. H λέξη αυτή απαντά στον Όμηρο, στο στίχο: «Όπποτέρω θανάτοιο πεπρωμένον εστίν».

H συνώνυμη λέξη που συνοδεύει, συνήθως, το πεπρωμένον είναι η αρχαία έκφραση: «Πεπρωμένη μοίρα». O όρος μοίρα είναι παράγωγον ουσιαστικό από το αρχαίο ρήμα μείρομαι, που σημαίνει: λαμβάνω μέρος (μερίδιο), μετέχω στην κλήρωση. Στη νεότερη γλώσσα, συνώνυμα θεωρούνται οι περιφράσεις: το μέρος (μοίρα), που αναλογεί στον καθένα, το τμήμα του συνόλου. Και μεταφορικά, το αναπόφευκτο, το γραφτό, το ριζικό, το τυχερό, ο κλήρος. Στην πραγματικότητα, η μοίρα δεν πρέπει να συγχέεται με την τύχη. Οι ανατολικοί λαοί, ιδιαίτερα, πιστεύουν ότι η τύχη δεν προκαλεί τις συμφορές, αλλά τα ευτυχή γεγονότα και αποδίδουν πολύ μεγάλη σημασία στο «Κισμέτ».

Από σημασιολογική άποψη, οι όροι πεπρωμένο και μοίρα είναι δυνατό να σχετίζονται, αλλά δεν ταυτίζονται. H μοίρα προηγείται του πεπρωμένου. H μοίρα, κατά τη λαϊκή αντίληψη, είναι η υπερφυσική δύναμη, «υπερθεότητα» που διαμοιράζει στα όντα τα καλά και τα κακά. To πεπρωμένο επαγρυπνεί για την αυστηρή τήρηση των όσων προδιεγράφησαν από τη μοίρα. Επομένως το πεπρωμένο είναι, κατά κάποιον τρόπο, το επιγέννημα της μοίρας. Λογικά μοίρα χωρίς πεπρωμένο δε νοείται. Μοίρα και πεπρωμένο συμπορεύονται.

Η άποψη των Ελλήνων της αρχαιότητας

Οι Έλληνες της αρχαιότητας, από τους πρώτους ιστορικούς αιώνες, ανέβασαν τη μοίρα στο πάνθεον της θρησκείας τους και, ειδικότερα, στο βάθρο της Μεταφυσικής. Την έκαμαν θεότητα, συνοδευόμενη από δύο άλλες θεότητες. Σύμφωνα με τον Ησίοδο οι τρεις θεότητες καθόριζαν τη μοίρα και το πεπρωμένο του ανθρώπου. H Κλωθώ είναι η πρώτη η οποία έκλωθε το νήμα της ζωής του ανθρώπου και καθόριζε τη χρονική διάρκεια του. H Λάχεση, η δεύτερη, είναι εκείνη που διένειμε τα καλά και τα κακά και η τρίτη, η γερασμένη, κακόσχημη, θεότητα, η Άτροπος, η οποία με τα μυτερά της δόντια έκοβε, αναπάντεχα, το νήμα της ζωής.

H αυθαίρετη επέμβαση της μοίρας, κατά την αρχαία μυθολογία, στους οίκους επωνύμων βασιλέων ήταν σύνηθες φαινόμενο. Παλαιά αμαρτήματα προγόνων (ασέβεια προς τους θεούς, τους άγραφους και τους γραφτούς νόμους, αλαζονεία) βάραιναν και τους απογόνους με βαρύ τίμημα.

Πολλά είναι τα παραδείγματα από την αρχαία δραματουργία. Οι δραματουργοί απέδιδαν τα μεγάλα δεινά στην επέμβαση της μοίρας σε όλες τις παραμέτρους της. Την θεωρούσαν άτεγκτη και παντοδύναμη. O Αισχύλος (525-456 π.X.) για τον Αγαμέμνονα είναι απόλυτα κατηγορηματικός: «Είναι αδύνατο να ξεφύγεις από ό,τι σου γράφει η μοίρα σου». Την ίδια περίπου άποψη διατυπώνει και ο ποιητής Πίνδαρος (518-452 π.Χ.): «Η μοίρα τα ορίζει και τα κατεργάζεται όλα».

Σε νεότερους χρόνους υποστηρίχθηκε η γνώμη ότι η μοίρα για τους Αρχαίους υπήρξε το πρόσχημα, το προκάλυμμα για να καλύψουν τα μεγάλα λάθη και τις παραλείψεις τους. Άραγε η μοίρα ήταν το «άλλοθι» για να αποφύγουν οι Αρχαίοι τις προσωπικές και κοινωνικές ευθύνες τους;

H αρχαία φιλοσοφία, αρκετά ενωρίς, στο πρόβλημα της μοίρας, προσπάθησε να δώσει μία λογική εξήγηση του φαινομένου. O Πλάτων και ο Αριστοτέλης περιορίζουν αρκετά την παντοδυναμία της μοίρας, γιατί αναγνωρίζουν στον άνθρωπο την ικανότητα να γίνει με την ελεύθερη βούληση (Πλατωνική θεωρία «Περί ψυχής») ο δημιουργός προσωπικών έργων και της εξέλιξης του.

Η άποψη των στωϊκών

Διαφορετική όμως άποψη διετύπωσαν οι Στωικοί φιλόσοφοι, οι οποίοι έγιναν φανατικοί υποστηρικτές της μοιροκρατίας ή μοιρολατρίας (fatalismus) δεχόμενοι ότι τα πάντα, σε όλον τον κόσμο, διακινούνται από μια προκαθορισμένη αρχή, την Ειμαρμένη. Οι Στωικοί ταύτισαν τη μοίρα με την κοσμική νομοτέλεια. Δεν την θεώρησαν αυθαίρετη και παράλογη, αλλά σοφή. O άνθρωπος οφείλει υποταγή στην Ειμαρμένη, προκειμένου να κατακτήσει την ευτυχία του. Την ίδια περίπου αντίληψη είχαν, αργότερα, και οι Ρωμαίοι για το πεπρωμένον, το fatum.

Βασικό χαρακτηριστικό της μοιρολατρίας είναι ο υπερβατισμός. O μοιρολάτρης θεωρεί τα εκάστοτε γεγονότα ως αναγκαία, αφού, καλώς ή κακώς, τα εθέσπισε η υπερθεότητα, η Μοίρα, και όχι γιατί οφείλονται σε συγκεκριμένα αίτια, τα οποία ερμηνεύει η φιλοσοφία με την θεωρία της αιτιοκρατίας. Χωρίς αναστολές οι αρχαίοι απέδωσαν όλα τα δεινά στη δαιμονική δύναμη της μοίρας και όχι στις λανθασμένες επιλογές του ανθρώπου.

Μια τέτοια όμως θεώρηση του κόσμου και της ζωής είναι τελείως απαράδεκτη, δεδομένου ότι καταργεί τον ψυχοπνευματικό κόσμο του ανθρώπου, κυρίως το θείο δώρο της ελευθερίας του, ενώ καταδικάζει τον άνθρωπο σε μια πλήρη αδράνεια. Παράλληλα ο μοιρολάτρης εγκαταλείπει τον εαυτό του στη δίνη των ανεξέλεγκτων δυνάμεων της ψυχής του, αφού πιστεύει ότι ανώτερες δυνάμεις τον κατευθύνουν εκεί που ορίζουν εκείνες και όχι εκεί που ο ίδιος ο άνθρωπος οφείλει να πάει. H κατάργηση λοιπόν της ελευθερίας βούλησης συνεπάγεται και τη μη εκτέλεση του προσωπικού καθήκοντος. Αλλά ο άνθρωπος είναι ο ρυθμιστής της ζωής και της εξέλιξης του, είναι ελεύθερος να σκέπτεται, να αποφασίζει και να πράττει.

Σύγχρονες απόψεις

Στη νεότερη φιλοσοφία η επιστημονική ερμηνεία ακολουθεί μια ρεαλιστικότερη θεώρηση, σε κοινωνική βάση. Αποσπάστηκε από θρησκευτικές δοξασίες και αφελείς λαϊκές αντιλήψεις, οι οποίες επί αιώνες γαλούχησαν γενεές ανθρώπων.

Υποστηρίχτηκε ότι η μοίρα δεν αποτελεί για κανένα ζωικό είδος εξωφυσική παρέμβαση, κυρίως στην ανθρώπινη περιπέτεια, αλλά θεωρείται ως μία εκδήλωση ή ένα αποτέλεσμα των διεργασιών της ίδιας της ζωής. Ειδικότερα, οι επιπτώσεις των ποικίλων εξωτερικών φαινομένων και των εσωγενών καταστάσεων του ανθρώπου, των ψυχοδιανοητικών, μορφωτική στάθμη, βιοτική και κοινωνική ζωή, οι συμπτώσεις προδιαγράφουν ένα «σύνδρομον» με επιπτώσεις, θετικές ή αρνητικές στην εξέλιξη των γεγονότων.

Αυτή η λειτουργική παρέμβαση των συμπτώσεων (το «σύνδρομον», κατά τη φιλοσοφία) συνθέτει το πεπρωμένον, την Ειμαρμένη. Κοσμοϊστορικά γεγονότα, που διαδραματίστηκαν σε κρίσιμες στιγμές, καθόρισαν το αποτέλεσμα και την εξέλιξη τους.

Ίσως μια διαφορετική αντιμετώπιση να είχε ένα διαφορετικό αποτέλεσμα. Έτσι για παράδειγμα, το λουτρό του Μεγάλου Αλεξάνδρου, στο ψυχρό ποτάμι της Ασίας, που του έφερε την πνευμονία και το θάνατο του, ήταν αποτέλεσμα μιας ασυλλόγιστης εσωτερικής παρόρμησης του. Επίσης, η παραβίαση της Κερκόπορτας στην Άλωση της Πόλης, αν δεν είναι πράξη προδοσίας, οφείλεται στη βαρύτατη αμέλεια για την μη καλή φρούρηση της.

Οπωσδήποτε το μερίδιο της προσωπικής ευθύνης είναι μεγάλο και αναμφισβήτητο.
Επομένως, η μοίρα δεν είναι δυνατό να θεωρείται ακόμη ως ένας εξωφυσικός, παντοδύναμος παράγοντας στην πορεία των γεγονότων, αλλά ως ένα «σύνδρομον», ως ένα αποτέλεσμα συμπτώσεων και διεργασιών της ίδιας της ζωής. To αυθαίρετο και ο υπερβατισμός της μοίρας δεν δικαιολογούνται ούτε από την Ηθική, ούτε από τη Φιλοσοφία, δεδομένου ότι, μέχρι σήμερα, λείπουν τα ηθικά ερείσματα και οι ισχυρές λογικές αποδείξεις.

Αρχαίοι Έλληνες και Λατίνοι για το πεπρωμένο και τη μοίρα

Το πεπρωμένον φυγείν αδύνατον Αρχαίο ρητό ή Πίνδαρος

Κάποιο μερίδιο απ’ τ’ αγαθό δόθηκε και στον άνθρωπο – Πλάτων

Ο άνθρωπος έγινε μέτοχος της θείας μοίρας – Πλάτων

Είναι αδύνατο σε άνθρωπο να γλυτώσει άλλον άνθρωπο από το πεπρωμένο του  – Ηρόδοτος

Τα κακά, τα οποία όρισε η μοίρα, δεν μπορεί να τα αποφύγει κανείς, ό,τι και να πράξει

Για κάθε άνθρωπο οι θεοί τη μοίρα του ορίζουν – Όμηρος

Οπωσδήποτε υπάρχουν πεπρωμένα – Ηράκλειτος

Και θα ’ρθει τότ’ ο θάνατος, όταν οι μοίρες το ’χουνε γραφτό  – Καλλίνος

Η μοίρα φέρνει στους ανθρώπους κακά μα και καλά μαζί. Τα δώρα των θεών οι άνθρωποι δεν μπορούν να ξεφύγουν – Σόλων

Από τη μοίρα του κανένας δεν ξεφεύγει – Δημοσθένης

Είναι αδύνατο να ξεφύγεις απ’ ό,τι σου γράφει η μοίρα σου. Γιατί κανένας δεν είναι δυνατό να ρίξει βλέμμα διορατικό μέσα στη θεία άβυσσο, ν’ αντικρύσει τη θεία θέληση και να την καταπατήσει – Αισχύλος

Δεν μπορούν οι άνθρωποι να ξεφύγουν απ’ ό,τι η μοίρα τους γράφει – Θεόκριτος

Τα πάντα γίνονται κατ’ αναγκαιότητα, αυτήν την αναγκαιότητα ονομάζουμε ειμαρμένη – Λεύκιππος

Ο θάνατος είναι το γραφτό μας – Αλκίφρων

Το πεπρωμένο κανείς δεν μπορεί να το αποφύγει – Σωκράτης

Δύσκολο στους ανθρώπους είναι να βρουν ποιο είναι το πεπρωμένο τους

Dacunt fata volentem, nolentem trafunt [Ρωμαϊκή παροιμία] Η μοίρα οδηγεί αυτούς που τη δέχονται και σέρνει αυτούς που την αρνούνται

Το ήθος του ανθρώπου χαράζει τη μοίρα του – Ηράκλειτος

Σύγχρονοι

Ανεξερεύνητη, κολοσσιαία η τύχη. Υψώνει τον άνθρωπο στην κορυφή της φήμης, αλλά και τον μεταβάλλει σε στάχτη – Σίλλερ

Αχ, έρωτα! Να μπορούσαμε, εγώ κι εσύ, να συνωμοτήσουμε με τη Μοίρα, ν’ αρπάζαμε αυτό το θλιβερό Σχέδιο των Πραγμάτων, να το κάναμε κομμάτια και, μετά, να το ξαναφτιάχναμε όπως το θέλουν οι καρδιές! – Έντγουωρντ Φιτζέραλντ

Για δύο πράγματα τουλάχιστον είμαστε βέβαιοι: Θα υποφέρουμε και θα πεθάνουμε όλοι  – Γκολντσμιθ

Είμαστε όλοι κύριοι της μοίρας μας – Paulo Coelho

Εκείνο που ο Θεός γράφει στο μέτωπό σου, εκείνο θα είναι της μοίρας σου – Κοράνι

Εμείς διαμορφώνουμε τη μοίρα μας. Γινόμαστε αυτό που κάνουμε

Η μεγαλύτερη σοφία είναι να κατορθώσει κανείς να διορθώνει τη μοίρα του – Παύλος Νιρβάνας

Η μοίρα μας είναι η θέλησή μας, η δε θέλησή μας η φύση – Ντισραέλι

Η μοίρα του ανθρώπου είναι αδυσώπητα δεμένη με την προσωπικότητά του

Θα σου πώ ποιό είναι: Οτι σε κάποια στιγμή της ζωής μας χάνουμε τον έλεγχο αυτών που μας συμβαίνουν κι η ζωή μας γίνεται έρμαιο της μοίρας. Αυτό είναι το μεγαλύτερο ψέμα του

Θάνατος και ζωή είναι προσδιορισμένα. Πλούτη και τιμές εξαρτιώνται απ’ τη μοίρα – Κομφούκιος

Κάθε σοφός άνδρας οφείλει να γνωρίζει να προλαβαίνει τις εναντιότητες του πεπρωμένου του (Μυητική παράδοση)

Καθένας είναι δημιουργός της μοίρας του [Σύγχρονος φιλόσοφος]

Μοίρα είναι η πρόφαση των τυράννων για τα εγκλήματά τους και η δικαιολογία των ανοήτων για τις αποτυχίες τους – Ambrose Bierce (αμερικανός συγγραφέας (1842-1914)

Μοναχοί μας δημιουργούμε την τύχη μας και την ονομάζουμε μοίρα – Ντίκενς

Ο Δημιουργός κρύβει απ’ όλα τα πλάσματά του το βιβλίο της μοίρας και τ’ αφήνει μόνο να διαβάσουν τη σελίδα που περιγράφει την τωρινή τους κατάσταση – Πωπ

Ό,τι μας περιορίζει, το λέμε μοίρα  – Ralph Waldo Emerson

Οι άνθρωποι στοιβάζουν τα λάθη της ζωής τους και δημιουργούν ένα τέρας που ονομάζουν πεπρωμένο – John Oliver Hobbes

Οι άνθρωποι, ορισμένες φορές, είναι κυρίαρχοι της μοίρας τους – Σαίξπηρ

Όσοι μιλάνε για τη μοίρα τους, για το άστρο τους και τα τέτοια, βρίσκονται σε πιο χαμηλή κι επικίνδυνη σφαίρα και προκαλούνε το κακό που φοβούνται – Ralph Waldo Emerson

Πρόσεχε τις σκέψεις σου, γίνονται λόγια. Πρόσεχε τα λόγια σου, γίνονται πράξεις. Πρόσεχε τις πράξεις σου, γίνονται συνήθειες. Πρόσεχε τις συνήθειές σου, γίνονται χαρακτήρας. Πρόσεχε το χαρακτήρα σου, γιατί γίνεται η μοίρα σου – Φρανκ Αουτλω

Το πεπρωμένο δεν είναι θέμα τύχης, είναι θέμα επιλογής. Δεν είναι κάτι που πρέπει να περιμένεις, αλλά κάτι που πρέπει να επιδιώξεις και να κατακτήσεις – William Jenning Bryan

Το πεπρωμένο μας ασκεί πάνω μας την επιρροή του ακόμα κι όταν δεν έχουμε μάθει τη φύση του. Το μέλλον μας είναι εκείνο που βάζει τους νόμους του σήμερα – Νίτσε

Το πιο μεγάλο εγώ σε αυτή τη γης του αντρούς λογαριάζω χρέος, τη μοίρα του άσπλαχνα να πολεμάει και το γραφτό να σβήνει – Νίκος Καζαντζάκης

Φευ! Είμεθα παίγνια της μοίρας

‘Μοιραίον’. Η δράση των κοσμικών δυνάμεων στη Δημιουργία. Είναι αναπόφευκτο – Κ.Χαλιώτης

‘Πεπρωμένο’. Η δράση των ανθρωπίνων δυνάμεων στη Δημιουργία. Εξαρτάται από τον ίδιο τον άνθρωπο – Κ.Χαλιώτης… (του Δημήτρη Διαμαντόπουλου, anthologion.gr)