17 Νοεμβρίου 1973.
Ημέρα μνήμης της εξέγερσης του...
Πολυτεχνείου. Μια μέρα που εκτός από τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν, πρέπει
να θυμόμαστε και όσους χάθηκαν κατά τη διάρκεια αυτών των ιστορικών εξελίξεων.
Παιδιά, νέοι, φοιτητές, ηλικιωμένοι άντρες και γυναίκες συγκαταλέγονται στα θύματα
εκείνου του ματωμένου αλλά ένδοξου Νοέμβρη.
Το ζήτημα του ακριβούς
αριθμού των νεκρών κατά τη διάρκεια της εξέγερσης του Πολυτεχνείου παραμένει ακόμη και σήμερα ένα
δυσεπίλυτο πρόβλημα. Όπως αναφέρει ο Λεωνίδας Καλλιβρετάκης, συγγραφέας και
δημιουργός της έρευνας Πολυτεχνείο ’73,
το ζήτημα των θυμάτων, νεκροί και
τραυματίες, «η ατεκμηρίωτη πληροφόρηση που υπάρχει γύρω από αυτό το ζήτημα
δεν είναι δυνατό να απολαμβάνει εσαεί αυτή την ιδιότυπη ασυλία, στο όνομα μιας
δήθεν προστασίας της φήμης του Πολυτεχνείου».
Τα επώνυμα θύματα τα
γνωρίζουμε σήμερα, γιατί από τα μέσα του 2002 έχει ξεκινήσει μια ιστορική
έρευνα με τίτλο Τεκμηριώνοντας τα γεγονότα
του Νοεμβρίου 1973. Ο Λ.
Καλλιβρετάκης, μέλος τότε της Φοιτητικής Επιτροπής Αγώνα και πρόεδρος της
συνέλευσης της Φιλοσοφικής Σχολής, ιστορικός και διευθυντής στο Εθνικό ίδρυμα
Ερευνών, το οποίο πραγματοποίησε την έρευνα, κατάφερε να ταυτοποιήσει τα ονόματα
24 νεκρών. Η έρευνά του απαντά σε όσους όχι απλώς απορρίπτουν το Πολυτεχνείο,
αλλά οποιοδήποτε γεγονός σχετίζεται με την αντίσταση κατά της Χούντας.
Κατά την άποψη του
Καλλιβρετάκη, η αντίληψη αυτή απαξιώνει την εξέγερση αυτή καθαυτή, τις χιλιάδες
των ανθρώπων που ρίχτηκαν στη φωτιά και, εν τέλει, εξευτελίζει τη μνήμη των
πραγματικών θυμάτων. Όμως, ένα τέτοιο ιδεολόγημα προχωρά και πέραν αυτού, δηλ.
επιτρέπει στους άμεσους ή έμμεσους υποστηρικτές του δικτατορικού καθεστώτος και
τους κάθε λογής αναθεωρητές της ιστορίας να μιλούν για «παραμύθια της
Αριστεράς» και για «2-3 νεκρούς από αδέσποτες σφαίρες». Διαχρονικά ο αριθμός
των νεκρών τις μέρες της εξέγερσης του Πολυτεχνείου παρουσιάζει μια «διακύμανση»
που εξαρτάται από ιδεολογικά πάθη και πολιτικές σκοπιμότητες.
Στο πλαίσιο της έρευνας
του ΕΙΕ επιχειρείται η συγκέντρωση και επεξεργασία τεκμηρίων με επιστημονικές
μεθόδους, που αφορούν σε πολλές παραμέτρους των γεγονότων, όπως το χρονικό της
εξέγερσης, το επιχειρησιακό σχέδιο για την καταστολή της και η εξέλιξη των
γεγονότων έξω από το Πολυτεχνείο. Ένα από τα ζητούμενα, φυσικά, είναι ο αριθμός
και η ταυτότητα των θυμάτων.
Τα στοιχεία που είδαν
το φως της δημοσιότητας όλα αυτά τα χρόνια, δηλ. οι επίσημες ανακοινώσεις του
καθεστώτος, οι πληροφορίες που δημοσιεύτηκαν στον παράνομο Τύπο της εποχής, οι
αγγελίες κηδειών στις εφημερίδες, οι κάθε προέλευσης κατάλογοι που έκαναν την
εμφάνισή τους μετά την μεταπολίτευση, οι ανακριτικές έρευνες, οι συνεντεύξεις
των συγγενών των θυμάτων, οι καταθέσεις των μαρτύρων στη δίκη του 1975,
συγκεντρώνονται, αποδελτιώνονται και συσχετίζονται κριτικά.
Έτσι, η έρευνα προχωρά
στη συγκρότηση ενός καταλόγου, ο οποίος παραμένει προσωρινός, καθώς εξακολουθεί
συνεχώς να εμπλουτίζεται και να διορθώνεται, ώστε σήμερα να είμαστε σχεδόν
βέβαιοι ότι έχουν καταγραφεί 24 πλήρως τεκμηριωμένες περιπτώσεις.
Αμέσως μετά την εισβολή
του Στρατού και την εκκένωση του Πολυτεχνείου, η Χούντα ανακοίνωσε ότι κατά τη
διάρκεια των αιματηρών επεισοδίων υπήρξαν 4 νεκροί. Στη συνέχεια ο κατάλογος
συμπληρώθηκε σταδιακά, ώστε τελικά ο συνολικός αριθμός των επίσημα
αναγνωρισμένων νεκρών από τη Χούντα έφτασε τους 15. Όμως κυκλοφορούσαν φήμες
για μεγαλύτερο αριθμό θυμάτων
-υπερβολικές κάποιες φορές- γιατί στις αναφορές αναμιγνύονταν πραγματικά
γεγονότα με ανεπιβεβαίωτες εικασίες. Όλα αυτά ήταν αποτέλεσμα της σύγχυσης που
επικρατούσε και της αδυναμίας ελέγχου των πληροφοριών, μέσα στις συνθήκες
παρανομίας του αντιδικτατορικού κινήματος αφενός και της αχαλίνωτης τρομοκρατίας
του καθεστώτος, αφετέρου.
Στη Μεταπολίτευση και
υπό την πίεση της κοινής γνώμης, ανατέθηκε το Σεπτέμβριο του 1974 στον
εισαγγελέα Δημήτριο Τσεβά να διενεργήσει προκαταρκτική εξέταση για τυχόν
διάπραξη εγκληματικών πράξεων στα γεγονότα του Πολυτεχνείου. Στο πλαίσιο της
δικαστικής έρευνας κατατέθηκαν αναξιόπιστα στοιχεία για τον αριθμό των νεκρών
και των τραυματιών, αρχικά από το δημοσιογράφο Γρηγόριο Παπαδάτο, ο οποίος όμως
κυκλοφορούσε τις μέρες της εξέγερσης με ταυτότητα έφεδρου αξιωματικού και είχε
επαφές με παρακρατικούς του στρατού και της χωροφυλακής. Εξίσου συγκεχυμένες
πληροφορίες παρέσχε και ο Παντελής Τσαγκουρνής, που κατά τη διάρκεια της
εξέγερσης υπηρετούσε στο Πεντάγωνο.
Το αποτέλεσμα ήταν ο
Τσεβάς στην εισαγωγή του πορίσματός του να σημειώσει πως «ανεξιχνίαστος
παραμένει εισέτι ο ακριβής αριθμός των νεκρών. Σύντομοι κατεβλήθησαν προς την
κατεύθυνσιν ταύτην προσπάθειαι και -πέραν των αμέσως ή εμμέσως περιερχομένων
εις την γνώσιν μου- έκκλησις δια του Τύπου δημοσία διετυπώθη όπως καταγγελθώσιν
ή αναφερθώσιν περιπτώσεις θανάτων ή εξαφανίσεων ατόμων συνεπεία των γεγονότων
του Πολυτεχνείου. Και είναι αληθές ότι ουδέν περιστατικόν κατηγγέλθη».
Στο σημείο αυτό
καταλαβαίνουμε πως δεν «κατηγγέλθη» κανένα περιστατικό, γιατί υπήρχε φόβος
ανάμεσα στις οικογένειες των θυμάτων. Γι’ αυτό και ο Τσεβάς στο πόρισμά του
καταλήγει γράφοντας ότι αποτελεί πεποίθησή του το γεγονός πως «οι νεκροί εκ των
γεγονότων του Πολυτεχνείου υπήρξαν περισσότεροι των επισήμως ανακοινωθέντων».
Λίγο πριν τη δίκη της
Χούντας (Οκτώβριος-Δεκέμβριος 1975) εισάγοντας τη δικογραφία στο Συμβούλιο
Εφετών (28.7.75), ο αντιεισαγγελέας Ιωάννης Ζαγκίνης πρότεινε την παραπομπή των
κατηγορουμένων για 23 ανθρωποκτονίες και 126 απόπειρες ανθρωποκτονίας. Είναι
αξιοσημείωτο ότι ο Ζαγκίνης πρόσθεσε 4 ακόμη επώνυμους νεκρούς και παρέλειψε 1
από τους 18 του πορίσματος Τσεβά, ενώ παράλληλα δέχτηκε μόνο 2 από τα 16
ανώνυμα θύματα που περιείχε το πόρισμα.
Κατά τη διάρκεια της
δίκης κατατέθηκαν εκ νέου τα πλήρη στοιχεία του νεκρού που είχε παραλειφθεί από
το βούλευμα, ανεβάζοντας έτσι τον αριθμό των τεκμηριωμένων θανάτων σε 24 χωρίς,
ωστόσο, το δικαστήριο να δεχτεί ότι οι θάνατοι αυτοί συνεπάγονταν και
συγκεκριμένες ευθύνες των οργάνων του καθεστώτος. Αξίζει, επίσης, να σημειωθεί η
πλήρης απαξίωση στα μάτια της κοινής γνώμης όλης της μετά τον Τσεβά δικαστικής
εκκαθάρισης της υπόθεσης του Πολυτεχνείου, ιδίως μετά την επανεκδίκαση της
υπόθεσης το 1977, με τις αθωώσεις και τις εξευτελιστικές ποινές που
καταλογίστηκαν στους ενόχους.
Η απαξίωση αυτή των
επίσημων στοιχείων επιβεβαιώνεται κι από το γεγονός ότι, ενώ οι έρευνες
πιστοποιούσαν 24 επώνυμους και άλλους 16 -στη μέγιστη εκδοχή- ανώνυμους νεκρούς,
η κοινή γνώμη και ιδιαίτερα όσοι διαχειρίζονταν τα επόμενα χρόνια την επετειακή
μνήμη του Πολυτεχνείου, αρχικά από καχυποψία και αργότερα από αδιαφορία, άγνοια
και απομάκρυνση από τα γεγονότα, παρέμειναν προσκολλημένοι στις φήμες και τους
ατεκμηρίωτους καταλόγους των νεκρών, που είχαν δημοσιοποιηθεί μετά τη
Μεταπολίτευση.
Σήμερα, παρατηρώντας
κανείς τις εκδοχές που δημόσια εμφανίζονται απέναντι στο ζήτημα των νεκρών,
αποδέχεται τον «επίσημο» κατάλογο που έχει συνταχτεί με μέριμνα κυρίως της Προοδευτικής
Ένωσης Μητέρων Ελλάδας. Ο κατάλογος αυτός περιλαμβάνει 88 ονόματα, που δεν
αναφέρονται πλέον αποκλειστικά στην περίοδο του Νοεμβρίου 1973, αλλά σε όλο το
χρονικό διάστημα της δικτατορίας 1967-1974.
Ανάμεσα σ’ αυτούς
ξεχωρίζουν όλες οι γνωστές περιπτώσεις των θυμάτων της Χούντας, από τα θύματα
του πραξικοπήματος και τους ανεξιχνίαστους θανάτους επώνυμων αντιπάλων του
καθεστώτος μέχρι τους αγωνιστές που έχασαν τη ζωή τους προβαίνοντας σε πράξεις
αντίστασης και φυσικά τους νεκρούς του Πολυτεχνείου, οι οποίοι –όπως
προαναφέρθηκε από την έρευνα του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών- είναι 24. Τα
ονόματα που εμφανίζονται στην κατηγορία αυτή είναι 52.
Όπως αναφέρει ο
Καλλιβρετάκης, «μέχρι σήμερα η έρευνα έχει πιστοποιήσει ότι τουλάχιστον 4 από
τους 24 τεκμηριωμένους νεκρούς εκείνων
των ημερών χτυπήθηκαν από πυρά των δυνάμεων ασφαλείας στην ευρύτερη περίμετρο του
Πολυτεχνείου τις βραδινές ώρες της Παρασκευής 16 Νοεμβρίου». Όσον αφορά στις
αντιφατικές μαρτυρίες, αυτές εν μέρει εξηγούνται από το γεγονός ότι «στο χώρο
του Πολυτεχνείου μεταφέρθηκαν και αρκετοί αιμόφυρτοι τραυματίες από σφαίρες,
ορισμένοι από τους οποίους είχαν χάσει τις αισθήσεις τους, αλλά τουλάχιστον 16
από αυτούς επιβίωσαν και έχουν ταυτοποιηθεί επωνύμως».
Η ασάφεια γύρω από τον
ακριβή αριθμό των νεκρών οφείλεται εν πολλοίς στη χαώδη κατάσταση που
επικρατούσε στο Πολυτεχνείο το βράδυ της εισβολής του τανκ. Εθελοντές φοιτητές
της Ιατρικής που ήταν μέσα στο κτήριο στην κατάθεσή τους ενώπιον του Εφετείου
Αθηνών δεν έκαναν συγκεκριμένη αναφορά σε πολλούς νεκρούς. Όμως σίγουρα είχαν
μεταφερθεί εκεί τουλάχιστον 3-4 και φυσικά πολλοί περισσότεροι τραυματίες. Σε
κάθε περίπτωση, από τους μέχρι σήμερα ταυτοποιημένους νεκρούς κανείς δε
σκοτώθηκε από πυρά μέσα στο χώρο του Πολυτεχνείου.
Όμως, το γεγονός πως
μέσα στο Πολυτεχνείο δεν υπήρξαν νεκροί, δε σημαίνει πως στην πραγματικότητα
δεν υπήρξαν, διότι ο αγώνας των νέων κατά της Χούντας τις μέρες εκείνες δινόταν
σε όλη την Αθήνα και την επαρχία. Δεν γίνεται ξαφνικά μέσα σε λίγες ώρες στην
Αθήνα να βρεθούν 24 νεκροί από σφαίρες στρατιωτικών και δακρυγόνα αέρια. Αυτό
δεν είναι κάτι συνηθισμένο σε μια πόλη.
Όντως μέσα στον
περίβολο του Πολυτεχνείου δεν υπήρξαν νεκροί. Κι αυτό γιατί, όπως αναφέρει η
ιστορικός-διδάκτορας του ΕΚΠΑ Ελένη Κούκη, «το καθεστώς είχε απόλυτη επίγνωση
ότι η διεθνής κοινότητα τούς παρακολουθούσε, αλλά έξω από το Πολυτεχνείο
επιτέθηκε με τρομερή αγριότητα στους άοπλους διαδηλωτές. Τα ξημερώματα της 17ης
Νοεμβρίου κάθε κάτοικος της Αθήνας ήταν απροστάτευτος στη μανία του καθεστώτος
να καταστείλει την εξέγερση».
Στην ερευνά μας
–παραθέτοντας ταυτόχρονα τα 24 ονόματα των νεκρών- θα αναφέρουμε σύντομα κάτω
από ποιες συνθήκες και με ποιον τρόπο έχασαν τη ζωή τους οι άνθρωποι αυτοί από τις 16 έως τις 18 Νοεμβρίου στην ευρύτερη
περιοχή του Πολυτεχνείου, στον κέντρο της Αθήνας, τους δρόμους γύρω από Πεδίον
του Άρεως, ακόμη και σε συνοικίες μακριά από το κέντρο της πόλης.
Συγκεκριμένα:
Ο μαθητής Διομήδης Κομνηνός προσβλήθηκε
θανάσιμα στην καρδιά από πυρά που έριξαν εναντίον του άνδρες της φρουράς του
Υπουργείου Δημοσίας Τάξεως.
Βαρύτατος τραυματισμός στο στήθος από πυρά
της φρουράς του Υπουργείου Δημόσιας Τάξεως προκάλεσε το θάνατο της φοιτήτριας Toril Margrethe Engeland.
Από
ριπή πυροβόλου περίπολου πεζοναυτών, ενώ βρισκόταν ανάμεσα στους διαδηλωτές,
σκοτώθηκε ο οικοδόμος Στυλιανός Καραγεώργης.
Ο
ηλεκτρολόγος Μιχαήλ Μυρογιάννης σκοτώθηκε από σφαίρα περιστρόφου του χουντικού
ε.α Νικόλαου Ντερτιλή, ο οποίος είχε επωμιστεί την επίβλεψη της στρατιωτικής
επιχείρησης εκκένωσης του Πολυτεχνείου.
Ο ταχυδακτυλουργός Αλέξανδρος Βασίλειος
Καράκας, ενώ βάδιζε, τραυματίστηκε θανάσιμα στην κοιλιά από ριπή μυδραλίου
τεθωρακισμένου στρατιωτικού οχήματος.
Το ίδιο συνέβη και με το βιοτέχνη Ανδρέα
Κούμπο, ενώ από πυρά διερχόμενου άρματος μάχης σκοτώθηκε ο δικηγόρος Κυριάκος
Παντελεάκης.
Από πυρά
στρατιωτικής περιπόλου ακροβολισμένης στο λόφο του Αγ. Θεράποντος στου Ζωγράφου
βρήκε το θάνατο ο πεντάχρονος Δημήτριος Θεοδώρας, ενώ διέσχιζε δρόμο με τη
μητέρα του.
Από ριπή στρατιωτικής περιπόλου, «βληθείς εκ
διερχομένου άρματος μάχης», σκοτώθηκε ο εργάτης Νικόλαος Μάρκουλης, ενώ βάδιζε
στην πλατεία Βάθη.
Στην αυλή του σπιτιού της στους Αγ.
Αναργύρους τραυματίστηκε στην πλάτη «δεχθείσα αδέσποτον βλήμα άρματος» και
πέθανε μετά έξι μήνες συνεπεία του τραύματος η εβδομηνταεξάχρονη Αικατερίνη
Αργυροπούλου.
Στην ταράτσα του σπιτιού της στο Νέο Κόσμο δέχτηκε
αδέσποτο βλήμα από πυρά στρατιωτικού άρματος η εργαζόμενη μαθήτρια Βασιλική Μπεκιάρη.
Στο
κεφάλι τραυματίστηκε θανάσιμα από πυρά
που διέσχισαν τον ουρανό του αυτοκινήτου του ο εφοριακός υπάλληλος Γεώργιος
Γεριτσίδης.
Ενώ
βάδιζε απέναντι, βρέθηκε εν μέσω πυρών προερχόμενων από τους αστυνομικούς του
ΙΣΤ’ Αστυνομικού Τμήματος ο συνταξιούχος εφοριακός Αλέξανδρος Παπαθανασίου και
πέθανε.
Από πυρά της στρατιωτικής φρουράς που
ενέδρευε στην ταράτσα του κτηρίου ΟΤΕ βρήκαν το θάνατο ο μαθητής
Αλέξανδρος Σπαρτίδης και ο ηλεκτρολόγος
Μάρκος Καραμανής.
Από πυρά της φρουράς του Υπουργείου Δημοσίας
Τάξεως, ευρισκόμενος κοντά στο Υπουργείο με διαδηλωτές, έχασε τη ζωή του ο
ιδιωτικός υπάλληλος Βασίλης Φάμελλος.
Από πυρά της Αστυνομίας σκοτώθηκε ο φοιτητής
Γεώργιος Σαμούρης, ενώ βρισκόταν στην
περιοχή του Πολυτεχνείου.
Προσβλήθηκαν από δακρυγόνα αέρια, ενώ βρίσκονταν
στην περιοχή του Πολυτεχνείου, χτυπήθηκαν από αστυνομικούς με συμπαγείς ράβδους
ο οικοδόμος Δημήτριος Κυριακόπουλος, ο ιδιωτικός υπάλληλος Σπύρος Μαρίνος και ο
Ευστάθιος Κολινιάτης και κατέληξαν.
Από
δακρυγόνα αέρια, που έριχνε η Αστυνομία κατά των διαδηλωτών, επλήγησαν,
υπέστησαν καρδιακό επεισόδιο και πέθαναν ο δικηγόρος Σπυρίδων Κοντομάρης, ο
υπάλληλος Δημήτριος Παπαϊωάννου και ο ασφαλιστικός υπάλληλος Σωκράτης Μιχαήλ.
Τέλος, ο φοιτητής Ιωάννης Μικρώνης, που
συμμετείχε στην κατάληψη Πανεπιστημίου Πατρών, χτυπήθηκε μετά τα γεγονότα υπό
αδιευκρίνιστες συνθήκες. Συνεπεία της κακοποίησης υπέστη ρήξη ήπατος και πέθανε
το Δεκέμβρη του 1973. Άλλες πληροφορίες τον τοποθετούν στην Αθήνα. Η περίπτωσή
του παραμένει υπό έρευνα.
Εύλογα μπορεί να διαπιστώσει κάποιος πως τα
παραπάνω άτομα σκοτώθηκαν από την απάνθρωπη βία, που χρησιμοποιούσε εκείνες τις
σκοτεινές μέρες το στρατιωτικό καθεστώς στην προσπάθειά του να καταπνίξει την
αντίσταση όχι μόνο μέσα στο Πολυτεχνείο και στους πέριξ αυτού δρόμους αλλά και
σε γειτονιές της Αθήνας χτυπώντας στα τυφλά διαδηλωτές, ακόμη και ανυποψίαστους
πολίτες.
Η παρούσα έρευνα αποτελεί κίνητρο για σκέψη,
προβληματισμό, ανοιχτό διάλογο,
προσωπικά συμπεράσματα και –γιατί όχι- γόνιμη αμφισβήτηση από τους νέους
κυρίως, που οφείλουν διαρκώς να αναζητούν την ιστορική αλήθεια, αφού δεν αξίζει
σε καμία περίπτωση μια δημοκρατούμενη πολιτεία να υποστεί ξανά παρόμοια
ανελεύθερα καθεστώτα.
Ηλεκτρονική
βιβλιογραφία
Λ.
Καλλιβρετάκης, Πολυτεχνείο: τα «επώνυμα»
θύματα και ο χάρτης του θανάτου, on alert. gr 16/11/2017
Οι
νεκροί του Πολυτεχνείου, LEFT.gr, 17/11/2018
Έρευνα:
Αυτοί είναι οι 24 νεκροί του Πολυτεχνείου, news 247.gr, 17/11/2017
Θ. Χονδρόγιαννος, Τελικά πόσοι και ποιοι ήταν οι νεκροί του Πολυτεχνείου; VICE, 17/11/2016
Ν. Μίχος, Πόσοι
ήταν πραγματικά οι νεκροί του Πολυτεχνείου; tvxs, 16/11/2012
Ν. Σταματίνης, Πόσοι ήταν τελικά οι νεκροί του Πολυτεχνείου; ONEMAN. gr, Οκτώβριος 2018
Αυτοί ήταν οι 24 νεκροί του Πολυτεχνείου -η
λίστα με τα ονόματα, iefimerida,
16/11/2013
Γιώργος
Αγγελόπουλος, φιλόλογος
του
3ου Γυμνασίου Πύργου
